Τα μετά των μετα-

Το πρόθεμα μετα- συνάντησα με δέος σε μετεφηβική ηλικία, πολύ πριν αυτό καταλήξει προσωνύμιο. Απλοϊκός φοιτητής Οικονομικών σε αγγλικό πανεπιστήμιο, γαλουχημένος με μαθηματικά μοντέλα και θετικιστική μεθοδολογία, απορούσα γιατί δεν καταλάβαινα τα αψεγάδιαστα αριστερά αλλά (για μένα) τελείως απροσπέλαστα κείμενα αντίπερα της Μάγχης.

Οι γάλλοι κοινωνιολογούντες της εποχής, ιδιαίτερα όσοι είχαν έλληνικές ρίζες, με τον εμβριθή τους στρουκτουραλισμό έμοιαζαν να λένε πάντοτε περισσότερα από όσα (με το φτωχό οικονομικό μυαλό μου) μπορούσα να καταλάβω. Και μόνο το μήκος των προτάσεων, ο αριθμός των συλλαβών των επιθέτων, ο πλούτος των παραπομπών, η εμφανής περιφρόνηση για όσους αντέλεγαν ήταν ενδείξεις σοφίας που με προσπερνούσε επιμελώς. Περιεργαζόμενος τις αμέτρητες σελίδες, σε αναζήτηση μιας τελείας, καταλάβαινα ότι η εμβρίθεια έκρυβε μια εκθαμβωτική, αλλά απλησίαστη στους θνητούς, σοφία. Εφταιγα εγώ, ο πτωχός, που δεν καταλάβαινα.

Ηταν αργότερα όταν ανακάλυψα πόσο απελευθερωτικό ήταν εκείνο το μετα- μπροστά από οτιδήποτε ήταν (ή φαινόταν) δύσκολο. Σημασία δεν έχει η ανάλυση, αλλά η μετα-ανάλυση. Οχι τι λες, αλλά τι καταλαβαίνουν άλλοι ότι λες· ή πιθανώς και τι καταλαβαίνουν οι μεταναγνώστες της αρχικής μετα-κατανόησης. Αι γενεαί πάσαι. Το μετα-μοντέρνο είναι πιο προχωρημένο από το σκέτο μοντέρνο. Το σχόλιο επί του σχολίου έκρυβε το χαμογελάκι εκείνου που γνωρίζει περισσότερα από όσα λέει.

Αυτή, θαρρώ, είναι και η σοφία της «Ιθάκης» που μας απασχολεί. Δεν είναι απομνημονεύματα, είναι ήδη μετα-απομνημονεύματα, ενώ στην πραγματικότητα προμνημονεύουν υποθετικές εξελίξεις που ίσως να γίνουν (ίσως και όχι). Γράφτηκαν για να εξάψουν και να ενθαρρύνουν σχόλια. Σημασία δεν έχει η γραφή, αλλά ο σχολιασμός της από τους αναγνώστες-στόχους. Οχι η ανάγνωση, αλλά η μετα-ανάγνωση. Αν έχω δίκιο, εξοικονομώ 25 ευρώ και ψάχνω άλλον τρόπο να κρατάω την πόρτα ανοιχτή όταν φυσάει αριστερό ρεύμα. Και κάτι άλλο για τις κρύες νύχτες του χειμώνα.

Ετσι, λοιπόν, οι 700 σελίδες προσφέρουν ερεθίσματα που στόχο έχουν να προκαλέσουν αντιδράσεις. Το ίδιο κάνουν και αποσιωπήσεις· όταν όλοι θυμόμαστε τι σκεφτόμαστε στις ουρές για τα ημερήσια €60, δεν χρειαζόμαστε άλλα για τη δική μας μετ-επεξεργασία. Το βιβλίο είναι κάτι σαν καντράν με πλήθος κουμπιών, το πάτημα των οποίων εξάπτει αντιδράσεις που προκαλούνται με παβλοφική κανονικότητα. Αλλά και εκεί που το καντράν έχει κενό, πάλι επωφελούμαστε από την αμηχανία όσων περίμεναν εύφημο μνεία αλλά δεν την εντοπίζουν.

Οπως οι καλύτερες μετααναλύσεις, στόχος δεν είναι το πριν αλλά το μετά. Οχι τι έγινε, ούτε καν αυτό που ο συγγραφέας λέει ότι έγινε. Κοιτάμε όλοι τι λένε οι άλλοι για το τι λέει για αυτούς. Και ακόμη περισσότερο, τι λένε οι τέταρτοι για το τι σχολιάζουν οι δεύτεροι για το τι λένε για αυτούς οι τρίτοι.

Η Ιθάκη παραπέμπει στην Οδύσσεια του Νόλαν του 2026 και όχι αυτή του Ομήρου του 826 π.Χ.: Δεν ενδιαφέρει το ταξίδι για το νησί, αλλά ο τζίρος. Πόσα εισιτήρια και βραβεία ο μεν, πόσες ψήφους και κόμματα ο δε.

Για το μετά του μετα-, πρέπει να δούμε πριν την Οδύσσεια: Εκεί ο ήρωας, ως καλός οικογενειάρχης, ζει βίον ανθόσπαρτο με την Πηνελόπη χωρίς σκοτούρες και μνηστήρες. Αυτό το «μετά», όμως, ακολουθεί την Ιλιάδα: Ο φιλόδοξος Αινείας σώζει την παρτίδα και αρχίζει νέα αυτοκρατορία.

Ο Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά