Και όμως κινείται – η Ευρώπη
Η «Ευρώπη» και η διαδικασία ενοποίησής της βρίσκονταν σταθερά στο στόχαστρο εχθρών τόσο από τα δεξιά όσο και από τα αριστερά. Επρόκειτο συνήθως για έναν ξεκάθαρο αντιευρωπαϊσμό που είχε εθνικιστικές και αντιδυτικές αφετηρίες ή καλλιεργείτο από τμήματα του αμερικανικού κατεστημένου που έβλεπαν το ευρώ ως απειλή για την ηγεμονία του δολαρίου. Τον τελευταίο καιρό εντείνεται ένα νέο φαινόμενο. Ενας αθέλητος ευρωσκεπτικισμός φιλευρωπαίων σχολιαστών που συναντάται συχνά σε μεγάλα διεθνή ΜΜΕ και αναπαράγεται στη χώρα μας. Κοινός τόπος του ανοιχτού αντιευρωπαϊσμού και του απογοητευμένου φιλευρωπαϊσμού είναι η αδυναμία της Ευρώπης. Οι πρώτοι τη χαίρονται, οι δεύτεροι τη διεκτραγωδούν. Ο οικτιρμός και ο αυτο-οικτιρμός συνενώνονται ωστόσο στην υποτίμηση των ιστορικών διεργασιών που εκτυλίσσονται στην εποχή μας και στην ήπειρό μας.
Υπάρχουν ασφαλώς χίλιοι λόγοι να καταγγείλουμε την «Ευρώπη» για τις ατέλειωτες διαφωνίες, τις καθυστερήσεις, τις εκδηλώσεις υποτέλειας προς τον Τραμπ. Εξίσου όμως αληθές είναι ότι «Ευρώπη» ανοίγει το βήμα της σε σχέση με το παρελθόν της. Η κινητήρια δύναμη είναι προφανής. Από τη μια, η επιθετικότητα της Ρωσίας, από την άλλη, η απόσυρση της αμερικανικής προστασίας που έκανε απτή τη γύμνια της ηπείρου μας. Είναι πρόσκαιρες προκλήσεις που θα παρέλθουν ανώδυνα στο άμεσο μέλλον; Αλλωστε ο πόλεμος στην Ουκρανία κάποια στιγμή θα λήξει, και ο Τραμπ θα φύγει σε τρία χρόνια. Ας μην παρηγοριόμαστε. Η διεθνής τάξη πράγματων που διαμορφώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έχει τελειώσει οριστικά. Οχι μόνο γιατί έπεσε το «ανατολικό μπλοκ», αλλά και γιατί η αλλαγή των διεθνών συσχετισμών υπέσκαψαν την ηγεμονία της φιλελεύθερης Δύσης. Η Αμερική απαντά στην κρίση ηγεμονίας με την αναδίπλωσή της και την αυτοκαταστροφική για τη χώρα του πολιτική Τραμπ. Η Ρωσία έχοντας μια σαθρή οικονομία, ανίκανη να σταθεί στον διεθνή ανταγωνισμό, προτάσσει την πυρηνική της ισχύ και επιδίδεται σε πολιτισμικές αναζητήσεις περί «ευρασιατισμού» ενώ ήδη υποτάσσεται στην επιρροή της Κίνας – της μόνης σημερινής μεγάλης δύναμης με σοβαρή ηγεσία όπως φαίνεται. Είναι σαφές πάντως ότι τόσο ο Τραμπ όσο και ο Πούτιν εργάζονται για τη διάλυση της Ενωμένης Ευρώπης, ο καθείς για δικό του λογαριασμό, αλλά και από κοινού, με πρώτο θύμα την Ουκρανία.
Σε αυτό το σκηνικό, το παλιό μότο, ότι η διαδικασία ενοποίησης της Ευρώπης περνά μέσα από την αντιμετώπιση διαδοχικών κρίσεων, ανήκει στο παρελθόν, στην εποχή που η Ευρώπη είχε την πολυτέλεια της αμερικανικής προστασίας και τον άνεμο της Ιστορίας στα πανιά της Δύσης. Και τότε βεβαίως, χρειάστηκαν αποφασισμένες ηγεσίες και διαυγείς στρατηγικές επιλογές για να καθιερωθεί η ενιαία αγορά και αργότερα το κοινό νόμισμα. Τώρα όμως κρίση είναι υπαρξιακού χαρακτήρα. Εχει αλλάξει το πεδίο, έχει μεταφερθεί από την Οικονομία στη Γεωπολιτική, από την Αγορά στην κεντρική Πολιτική Βούληση. Η Ευρώπη του Μάαστριχτ χρειάζεται να ανασυγκροτηθεί σε Ευρώπη της Γεωπολιτικής. Το στοίχημα είναι αν θα γίνει ισχυρό και ενιαίο πολιτικό υποκείμενο στη διεθνή σκηνή. Οχι σε βάθος δεκαετιών αλλά στο άμεσο μέλλον. Αλλιώς δεν θα μπορέσει να διατηρήσει ούτε την οικονομική ευρωστία ούτε την ήπια ισχύ της.
Σε πείσμα των οικτιρμών και αυτο-οικτιρμών για την παρακμή της «γηραιάς ηπείρου», το ιστορικό αυτό στοίχημα δεν έχει χαθεί. Οι ευρωπαϊκές ηγεσίες συνειδητοποιούν την κρισιμότητα της κατάστασης με επιταχυνόμενο ρυθμό και ανοίγουν το βήμα τους. Αλλωστε οι στόχοι είναι γνωστοί και τα βήματα συγκεκριμένα. Στο επίπεδο της οικονομίας και των θεσμών, ήδη από το 2024, η έκθεση Ντράγκι και η έκθεση Λέτα, αποτελούν οδηγούς για την επιταχυνόμενη σύγκλιση των οικονομιών, την ενοποίηση των χρηματοπιστωτικών αγορών, την αύξηση των επενδύσεων στους κρίσιμους τομείς των νέων τεχνολογιών, ώστε η Ευρώπη να γίνει ανταγωνιστικότερη. Οι προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις εκφράζουν ένα νέο μετα-νεοφιλελεύθερο πνεύμα με ουσιαστικό ρόλο των κρατών και των κοινοτικών θεσμών (Dani Rodrik, PS 16/12/2025).
Αυτό θα ισχύσει ακόμα περισσότερο λόγω της γεωπολιτικής στροφής που παίρνει η Ευρώπη. Η ανάγκη μιας επαρκούς στρατιωτικής δύναμης αποτροπής και η ανάπτυξη της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας έχουν έρθει στην κορυφή της ενωσιακής ατζέντας. Οι αμυντικές δαπάνες όλων των ευρωπαϊκών χωρών αυξήθηκαν δημιουργώντας κίνητρα περαιτέρω συνεργασίας ώστε να μην πηγαίνουν όλα τα χρήματα στην αμερικανική αγορά όπλων. Εξάλλου στο εσωτερικό του ΝΑΤΟ ενισχύονται οι ευθύνες και οι αρμοδιότητες των Ευρωπαίων στον σχεδιασμό δράσεων που αφορούν τον χώρο τους.
Ομως η πρόταξη της Γεωπολιτικής έχει ευρύτερες επιδράσεις στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και στην εκπροσώπηση της Ευρώπης. Ενισχύθηκε η διακυβερνητική συνεννόηση χωρίς ωστόσο να συγκρούεται με το κοινοτικό πλαίσιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο πρωταγωνιστικός ρόλος της ομάδας των «προθύμων». Αυτή η ηλίθια ονομασία απαξιώνει ένα βήμα αναγκαίο προκειμένου να ακουστεί η φωνή της Ευρώπης σε μια περίοδο που κινδυνεύει να περιθωριοποιηθεί. Στην ουσία είναι ομάδα «υπολογίσιμων» διεθνώς κρατών όπως η Γαλλία, η Βρετανία, η Γερμανία, που έχουν κάποιο γεωπολιτικό ή/και στρατιωτικό βάρος, και επομένως τη δυνατότητα να αντιδρούν αμέσως στις νέες καταστάσεις αναλαμβάνοντας ως έναν βαθμό de facto την εκπροσώπηση της ΕΕ.
Η νέα γεωπολιτική πραγματικότητα ξεπερνά το επίπεδο των ηγεσιών καθόσον επιδρά ευθέως στις κοινωνίες των χωρών της Ευρώπης. Είναι νωρίς για να πούμε αν και πώς θα αναδιαταχθούν τα μέτωπα. Στη μετακομμουνιστική Αριστερά φαίνεται να αναθερμαίνεται ο φιλορωσισμός. Στην Ακροδεξιά τα πράγματα είναι πιο αντιφατικά, καθώς οι επιδράσεις του τραμπισμού και του πουτινισμού συνυπάρχουν με κοινό παρονομαστή την αντιδημοκρατική τους ιδεολογία. Ταυτόχρονα όμως, στο μέτρο που κάποια ακροδεξιά κόμματα προσεγγίζουν την εξουσία, είναι ευεπίφορα στη «μελονοποίησή» τους (ο όρος από το Politico) στη σύγκλιση δηλαδή προς τον ευρωπαϊκό κανόνα κατά το παράδειγμα της Μελόνι. Στην αντίπερα όχθη, το σημαντικότερο είναι ότι διαμορφώνεται μια νέα συναίνεση επί του πρακτέου μεταξύ Κεντροδεξιάς, Κεντροαριστεράς και δημοκρατικής Αριστεράς. Αναδιατυπώνουν τη «φιλευρωπαϊκή» τους επιλογή όχι όμως στο εφησυχασμένο πνεύμα του «τέλους της Ιστορίας», αλλά των δραματικών διλημμάτων του 21ου αιώνα…
Τέλος, η ανοιχτή αμφισβήτηση της Ευρώπης από τη Ρωσία και την Αμερική αντικειμενικά δίνει μια ενιαία γεωπολιτική υπόσταση στην ΕΕ, γεγονός που αγγίζει το ευαίσθητο θέμα της «εθνικής» κυριαρχίας. Ολο και περισσότερο εθνική και ευρωπαϊκή κυριαρχία διαπλέκονται στενότερα. Θα οδηγήσει αυτό στην ισχυροποίηση της διττής ταυτότητας, εθνικής και ευρωπαϊκής, των πολιτών της ΕΕ; Στην ουσία θα ήταν μια επανάληψη σε επίπεδο ηπείρου του τρόπου που συγκροτήθηκαν τα εθνικά κράτη και οι εθνικές ταυτότητες στην Ευρώπη από τον 17ο αιώνα ώς σήμερα.
Ενα είναι σίγουρο. Η Ευρώπη έχει υποστεί ένα εξωτερικό σοκ. Κινείται και θα κινηθεί. Προς τα πού, με ποια ταχύτητα και ποιο αποτέλεσμα είναι το νέο κοινό πολιτικό στοίχημα όλων των ευρωπαϊκών κοινωνιών.
Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο