«Гісторыя на Свабодзе». Ці была беларусізацыя пачатку 90-х гвалтоўнаю?
Сёньня нярэдка можна пачуць сьцьвярджэньні пра гвалтоўную беларусізацыю пачатку 90-х гадоў, пра навязваньне беларускай мовы ў школах і грамадзкім жыцьці, выцясьненьне з краіны расейцаў і іншыя «грахі нацыяналістаў». Такіх поглядаў прытрымліваецца і прызначаны нядаўна на пасаду дэкана журфаку БДУ гісторык Аляксей Бяляеў. А як гэта было насамрэч?
Пра гэта мы гаворым з выкладчыцай Карлавага ўнівэрсытэту ў Празе, доктарам гісторыі Аленай Маркавай.
0:48 — з чаго беларусізацыя пачалася
4:16 — хто прымусіў КПСС дазволіць беларусізацыю
6:38 — ці была беларусізацыя пачатку 90-х гвалтоўнаю? Ці прадугледжваў закон аб мовах 1990 году пакараньні за яго невыкананьне?
7:28 — якія тэрміны пераходу на беларускую мову прадугледжваў закон аб мовах у Беларускай ССР
8:50 — прыклады лагоднасьці і мяккасьці фармулёвак закону аб мовах
9:59 — хто быў незадаволены новым законам
10:33 — як беларусізацыю ўспрыняў дзяржаўны апарат
11:43 — чаму настаўнікам беларускай мовы савецкага часу трэба паставіць помнік
15:35 — як бацькі школьнікаў успрынялі перавод школаў на беларускую мову
16:10 — якой была рэакцыя насельніцтва на пачатак рэалізацыі закону аб мова, ці былі скаргі і суды
Фрагмэнт размовы вядучага Сяргея Абламейкі з Аленай Маркавай:
— Вы якраз вывучаеце падзеі пачатку 90-х гадоў у Беларусі. З чаго пачалася тая беларусізацыя, зь якіх заканадаўчых актаў?
— Фармальна, як мы ўсе ведаем, яна пачалася з закону аб мовах у Беларускай ССР, які быў прыняты 26 сьнежня 1990 году. Але гэта ўжо быў такі фінальны заканадаўчы акт.
Але сама беларусізацыя пачалася значна раней. І я ня маю на ўвазе беларусізацыю 1920-х гадоў. Я маю на ўвазе перабудову. Калі Гарбачоў прыйшоў да ўлады, ужо ў 1986 годзе ён сказаў, што ў краіне існуе вельмі істотнае нацыянальнае пытаньне. І вось вырашэньне нацыянальнага пытаньня ўвайшло ў новую праграму Камуністычнай партыі Савецкага Саюзу. Там быў такі пасыл: давайце вернемся да 20-х гадоў, і была фармулёўка: давайце разьвіваць нацыянальную культуру, але сацыялістычную па форме.
Пасьля да гэтага пытаньня вярнуліся ў 1988 годзе на ўзроўні КПСС, і тады таксама Гарбачоў казаў, што гэта вельмі істотна, і акцэнтаваў на гэтым яшчэ больш актыўна, чым у 1986 годзе.
Але што значыць «нацыянальнае пытаньне»? Гэта разьвіцьцё нацыянальных моваў у нацыянальных рэспубліках. Пастанова 1988 году дазваляла стварыць нацыянальныя камісіі пры Саветах міністраў саюзных рэспублік. Наша рэспубліка гэта выкарыстала. Тады якраз была створаная камісія па нацыянальнай палітыцы на чале з Іванам Чыгрынавым. І актыўнічала камісія па адукацыі і культуры Вярхоўнага Савету БССР на чале зь Нілам Гілевічам. Гэтыя структуры актыўна займаліся вырашэньнем нацыянальнай праблемы.
Потым у 1989 годзе, калі Міхаіл Гарбачоў быў ужо пад ціскам працэсу, які ён ня вельмі кантраляваў — гэта нефармальныя рухі, жаданьне прыбалтыйскіх краін выйсьці са складу СССР — ён заявіў (і гэта ўвайшло ў новую плятформу КПСС), што нацыянальныя рэспублікі маюць права ўхваліць сваю нацыянальную мову як дзяржаўную. І вось менавіта гэтая пастанова стала базай для прыняцьця законаў аб мовах, у тым ліку беларускага закону ад 26 сьнежня 1990 году.
І далей ужо пачаўся працэс. Быў створаны праект закону аб мовах у Беларускай ССР і пачалося яго абмеркаваньне ў друку, у якім актыўна ўдзельнічалі грамадзяне рэспублікі. І нарэшце праект быў прыняты ў Вярхоўным Савеце і набыў статус і сілу закону. Ён стаў вершалінай айсбэргу высілкаў і рашэньняў папярэдніх гадоў.
А пасьля прыняцьця закону пачалі рэалізоўвацца розныя стратэгічныя праграмы, створаныя ў адпаведнасьці з законам, напрыклад праграма «Родная мова» і некаторыя іншыя.
— Бачыце, Алена, я ўпершыню чую, як гісторык робіць такі агляд, які толькі што зрабілі вы. І мне, як удзельніку тых падзеяў, чуць гэта незвычайна. Я тады быў студэнтам і памятаю, што на Камуністычную партыю і савецкія ўлады быў вялікі ціск зьнізу. Гэты вельмі моцны ціск стваралі грамадзкія нефармальныя арганізацыі, якія тады ўжо існавалі. Калі мы гаворым, што наверсе былі прынятыя нейкія рашэньні, мы павінны разумець, што ўлады былі прымушаныя прыняць гэтыя рашэньні. Бо ў органы ўлады, у тым ліку ў Маскву, ішлі лісты, звароты і прапановы.
— Менавіта так. Першы калектыўны ліст зь Беларусі, ад нашай нацыянальнай інтэлігенцыі, гэта наогул было парушэньне субардынацыі і пэўнае нахабства.
У 1986 годзе, пасьля таго, як Гарбачоў сказаў, што нацыянальнае пытаньне зьяўляецца вельмі істотным, нашы пісьменьнікі, мастакі і навукоўцы напісалі ліст 28-мі. Яны парушылі субардынацыю, бо адрасавалі ліст не Яфрэму Сакалову, а Міхаілу Гарбачову. Яго падпісалі мастак Кулік, акторка Станюта, гісторык Лыч, пісьменьнікі Быкаў і Барадулін. Аўтары пісалі, што становішча з нацыянальнай мовай і культурай вельмі гаротнае і прасілі дапамогі, спасылаючыся на дэмакратызацыю і галоснасьць.
І, натуральна, быў ужо вялікі ціск з боку масавых нефармальных рухаў.
— Ці была беларусізацыя пачатку 90-х гадоў гвалтоўнаю, ці былі там прадугледжаныя элемэнты прымусу і пакараньня?
— Як можна назваць беларусізацыю гвалтоўнай, калі яна падтрымлівалася ўсесаюзнай Камуністычнай партыяй, Камуністычнай партыяй Беларусі і Вярхоўным Саветам БССР і, натуральна, людзьмі, якія пісалі, дамагаліся і заклікалі ня даць памерці беларускай мове?
Я цяпер вельмі часта чую пра гвалтоўны характар той беларусізацыі, але ніхто ня даў сабе клопату прачытаць той закон аб мовах у БССР і ацаніць яго фармулёўкі. Закон быў вельмі ляяльны. Па-першае, гэта тэрміны. Для таго, каб перайсьці на беларускую мову ў дзяржаўных установах, адводзілася пяць гадоў. Чыноўнікі павінны былі навучыцца мове на такім узроўні, якога хапала для камунікацыі са службоўцамі, з калегамі і грамадзянамі. То бок, ідэальны ўзровень ня быў патрэбны. І пяць гадоў для пераводу справаводзтва на беларускую мову — гэта нямала.
10 гадоў адпускалася на тое, каб перавесьці на беларускую мову адукацыю.
10 гадоў давалася і для таго, каб перавесьці на беларускую мову працу судоў і судовую дакумэнтацыю.
І галоўнае, што вельмі ляяльнымі былі самі фармулёўкі закону аб мовах у БССР. Напрыклад, да артыкулаў часта дадавалася: «а ў выпадку неабходнасьці, на расейскай мове» або «на беларускай ці іншай прымальнай для бакоў мове». А што такое «неабходнасьць» кожны вызначаў сам. Вось яшчэ прыклады фармулёвак:
«мова справаводзтва на прадпрыемствах беларуская, а пры неабходнасьці — расейская», «мова судаводзтва — родная мова бакоў працэсу»,
«пры неабходнасьці стварыць іншамоўныя групы і клясы ў дзіцячых садках і школах»,
«мова СМІ — беларуская і іншая», «каля мова рэклямнага паведамленьня можа быць зьмешчаны пераклад на іншую мову»,
«юрыдычная дапамога на беларускай або іншай прымальнай мове».
Дзе ж тут прымус?
Слухаць гутаркі пра гісторыю вы таксама можаце і на ўсіх папулярных падкаст-плятформах: