OSMANLI DÖNEMİNDE MİLLET VE DEVLET DAYANIŞMASININ EN GÜZEL ÖRNEĞİ

İane kelimesi Türkçe'de "yardım, bağış" anlamına gelir. Yardım amacıyla toplanan para. İmdat, yardım için istenen, toplanan şey.Anlamları taşımaktadır.

Osmanlı döneminde Genel olarak “avârız” adı altında, düzenli olmayıp fevkalâde hallerde ve sefer zamanında halktan aynî veya nakdî bir çeşit vergi toplanırdı. Sürekli savaşlar devam ediyordu savaş demek masraf demekti ve bütçeye büyük yük getirmekteydi. Ordunun masrafları için yeni gelirler bulma ihtiyacı ortaya çıktı. Hazinenin malî sıkıntı içine düştüğü ve sefer masraflarını karşılamakta zorlandığı dönemlerde çeşitli ihtiyaçların temini için yardım toplanması gündeme getirildi ve bir bölümü yine türlü adlar altında sonradan düzenli vergi haline gelecek olan yardımlar toplanmaya başlandı.

Bu yardımlar ilk olarak, “imdâd-ı seferiyye” veya “imdâdiyye” adıyla toplanmıştır. savaşların olağan üstü giderleri için önceleri yardım kampanyası şeklinde başlayan imdâd-ı seferiyye zamanla vergiye dönüştürülmüş, sonra ise imdâd-ı hazariyye adıyla barış zamanına da teşmil edilmiştir. En son olarak ta Darphâne iânesi adıyla anılmıştır.

Osmanlı-Rus savaşları ile Sırbistan, Mora ve Eflak isyanları Osmanlı devletinin  giderlerini aşırı derecede arttırdı. Devlet önce eshama, sonra da başka tedbirlere başvurdu. Bunların ilki 1810 yılından itibaren alınan “iâne-i cihâdiyye”dir. İâne-i cihâdiyye vermek mecburi değildi. İâne verenlere Darphâne’den birer miktar esham da verilmişti. “Eshâm-ı cihâdiyye” olarak anılan bu sehimlerin böylece satışı da sağlanmış oluyordu. Savaş yardımı olarak elde edilen paraların büyük kısmı Darphâne’de “seferiyye akçesi” adıyla bir hesapta toplanmış ,savaş masrafları için buradan hjarcama yapılmıştır.

1826 da kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye’nin masraflarını karşılamak için çeşitli tedbirler alınırken “rüsûm-ı cihâdiyye” adıyla bir ihtisap vergisi daha ihdas edilmiştir. Bu vergi avârız türü bir vergidir. Ancak iâne-i cihâdiyye aynî ve nakdî olarak toplanabilen avârız vergilerinden farklıydı. Halka kolaylık sağlamak üzere her kazanın gelirine ve halkının malî gücüne göre toplanmasıdır. Başka bir farkı ise has, evkaf, muaf, gayri muaf bütün yerlerin bir tutulması, yani bazı yerler halkına hizmetlerinden dolayı bu vergiden muafiyet tanınmamasıydı.

Önce iâne-i cihâdiyyenin toplanıp dağıtılmasına dair altı maddelik bir tâlimat hazırlandı Toplanan paralar redif askerlerinin kılıç, palaska masrafları dışındaki fes ve elbise giderlerine harcanacaktı. (4 Ekim 1837) tarihinde çıkarılan fermanda “imdâd-ı cihâdiyye” olarak da adlandırılan bu verginin iki taksitte alınması kararlaştırıldı.

İâne-i cihâdiyye merkezden gönderilen emr-i şeriften sonra ilgili yerlerin vali, muhassıl, voyvoda vb. idarecileri tarafından toplanırdı.

Osmanlı topraklarındaki toplanan vergilerin İstanbul’a zamanında ulaştırılması sağlanmak istenmişti. Devlet, işi garantiye alabilmek için liyakatli ve malî gücü yüksek lonca mensubu sarrafları belirlemişti. İâne-i cihâdiyyenin Mansûre Hazinesi’ne zamanında ödenmesinden sarraflar sorumlu olduğundan bunlar iâne taksitlerini zamanında ödeyeceklerine dair devlete borç senedi verdiler.

1836 da bu verginin toplanmasına dair emri şerif yeniden düzenlendi, redif masraflarının yaklaşık iki misline çıkması üzerine iâne-i cihâdiyye tertiplerinin de arttırılması kararlaştırıldı. 1836 dan itibaren ilgili sancak ve kazalarda gelir durumlarına göre yüzde 12,5 ile yüzde 133,33 arasında artışlara gidildi.    1833 yılı Kasımında başlayan iâne-i cihâdiyye toplanması

1838 yılı Kasımına kadar devam etmiştir. Tanzimat Fermanı’ndan sonra devlet teşkilâtındaki düzenlemeler esnasında Redif Hazinesi lağvedilince bir sonraki taksit muhassıllıklara bırakılmıştır. Böylece Sultan Abdülmecid devrinde redif teşkilâtına yeni bir şekil verilirken diğer avârız vergileriyle birlikte iâne-i cihâdiyye toplanması da son bulmuştur                                

Kırım Savaşı’nın olağan üstü masraflarını karşılamak için iâne-i cihâdiyye adıyla tekrar halkın yardımına müracaat edilmiştir.. İânenin nasıl toplandığı hakkında açıklık yoksa da uygulamanın cemaat liderleri tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır. İâne-i cihâdiyyeye katılanların önemli bir kısmını müslüman ve gayri müslim tüccar oluşturmaktaydı

Tanzimat’tan sonra cizye yerine gayri müslim Osmanlı tebaasından fiilî askerlik hizmetine karşılık iâne-i askeriyye adıyla bir vergi alınmıştır. Miktarı 15.000 kuruş olan bu vergi daha sonra “bedel-i askerî” adıyla anılmış ve bu uygulama 1907’ye kadar devam etmiştir.

Tanzimat’ın ilânından sonra yapılacak reformlar için önce esham, ardından da kāime adı altında çıkarılan kâğıt paraların kaldırılması amacıyla alınan tedbirlerden biri de “iâne-i umûmiyye” adıyla halkın yardımına başvurulmasıydı.

Sultan Abdülmecid döneminde 1851 yılında Meclis-i Müfrez adıyla kurulan geçici komisyon önce toplanacak yardım miktarını, toplama şeklini ve toplanacak meblağın amacına uygun olarak harcama esaslarını belirledi. İâne-i umûmiyyenin toplanması az da olsa bazı sosyal tepkilere yol açmıştır.

 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın giderleri için İâne-i Harbiyye Komisyonu teşkil edildi. 8 Temmuz 1876 tarihinde Bâbıâli’de kurulan bu komisyon, halktan gönüllü olarak malî yardımda bulunanların verdiği paraların düzenli şekilde bir elde toplanıp harcanmasını ve yazışmaların yapılmasını sağlayacaktı.

İâne makbuzları İstanbul’da mahalle imamları, esnaf kethüdâları, patrikhâneler vb. mahallî liderler aracılığıyla halka dağıtılacak, daha sonra maliye memurları tarafından toplanacak meblağ Maliye Nezâreti’ne teslim edilecekti.

İâne-i harbiyye çağrısına dünyadaki diğer müslümanlar, özellikle Hindistan müslümanları, hatta Şiîler dahi olumlu cevap vermişlerdir. Fakir olmasına rağmen kadınlar dahil Hindistan halkı nakdî ve aynî önemli yardımlarda bulunmuş, hatta hisse senetleri satın alarak İslâm halifesini dış borç yükünden kurtarmaya çalışmışlardır.

Aynı şekilde Tunus eyaletinden de önemli miktarda iâne alınmıştı. Miktarı fazla olmamakla birlikte Macar halkı bile iânede bulunmuştur. Bu yardımlar hilâfetin gücünün bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Dahilde iâne-i harbiyyeye katılım Sultan Abdülmecid dönemindeki iâne-i umûmiyye kadar geniş çapta olmamıştır. Bunda halkın malî yönden fakir olmasının yanında iâne makbuzlarının dağıtımında yapılan eşitsizliklerin rolü büyüktür. Bununla birlikte yardım hususunda müslüman ve gayri müslim bazı kimseler örnek davranışlar sergilemişlerdir.

 Haremeyn-i şerîfeyn halkı ise kesilen kurbanların derilerinden elde edilen paralarla toplanan yardımları birleştirerek İstanbul’a göndermiştir. Kurban derilerinin gelirleri iâne kapsamına alınmıştır.

İâne gelirlerini arttırmak için ayrıca bazı vergilerin yükseltilmesi yoluna da gidilmiştir. Bütün bu çabalara rağmen yaklaşık iki buçuk yıl içinde beklenen iânenin sadece küçük bir kısmı toplanabilmiştir. Bunun başlıca sebebi, birçok yerin savaş alanı içinde olması ve halkının esasen yardıma muhtaç halde bulunmasıydı. Ayrıca toplanan paraların bir kısmı mahallinde harcanmış, merkeze fazla bir şey intikal etmemiştir.

1894’te vuku bulan büyük İstanbul depreminin açtığı yaraları sarmak için bizzat dönemin padişahı II. Abdülhamid’in başkanlığında 6 Muharrem 1312 (10 Temmuz 1894) tarihinde şehremaneti bünyesinde İâne-i Musâbîn Komisyonu kurulmuştur İkinci başkan durumundaki şehremininin dışında on bir üyesi Şûrâ-yı Devlet, maliye, adliye, şehremaneti, Osmanlı Bankası gibi birimlerden ve Rum, Ermeni, Mûsevî, Katolik cemaatlerinin birer temsilcisinden oluşan komisyonun başlıca görevi makbuz karşılığında yurt içinden ve yurt dışından yardım toplamak, bunları muhtaç kimselere dağıtmaktı.

İânede bulunan hükümdarlara, kraliçelere ve veliahtlara verilmek üzere altından, 10.000 liranın üzerinde yardımda bulunanlara verilmek üzere ise bakırdan, üzerinde “hamiyet ve ebnâ-yı cinsine muâvenet” yazılı birer madalya ile berat verilecekti.

1894’te Osmanlı ordusunun modernleştirilmesi ve ihtiyacı olan silâh, mühimmat, erzak vb.nin temini için yardım toplamak üzere Teçhîzât-ı Askeriyye Komisyonu kurulmuş ve bu müessese daha sonra nezârete dönüştürülmüştür. Bu kurum her türlü gelir getiren üründen % 6 oranında iâne payı alacaktı. Yardım için 5, 10, 30, 40 ve 100 kuruşluk bağış biletleri bastırıldı. Karar uyarınca iânenin çocuk, sakat, güçsüz, asker ve medrese öğrencilerinin dışında kalan müslümanlardan toplanması gerekiyordu.

II. Meşrutiyet’in ilânından sonra bütün II. Abdülhamid dönemi müesseseleri gibi Teçhîzât-ı Askeriyye Nezâreti de tartışmaya açılmış ve 28 Ağustos 1908’de de lağvedilmiştir.

Yine II. Abdülhamid döneminde Teçhîzât-ı Askeriyye Komisyonu’ndan önce askerî tesislerin inşa, onarım ve bakımlarını gerçekleştirmek amacıyla bir Te’sîsât-ı Askeriyye İâne Komisyonu kurulmuştu. Komisyon söz konusu amaca yönelik faaliyet göstermek ve iâne toplamakla görevliydi. Bu komisyon da faaliyetlerine uzun süre devam etmiştir.

Harbiye Nâzırı Mahmud Şevket Paşa’nın maliyeye yaptığı tahsisat müracaatının yerine getirilememesi üzerine “iâne-i milliyye” adı altında bir yardım kampanyası başlatılmıştır. Fransa’daki benzer uygulamaları örnek gösteren Sabah gazetesinin ön ayak olduğu “vatan, meşrutiyet ve ordu tayyareleri” yardım kampanyası ülke çapında büyük ilgi uyandırmıştır.

Mahmud Şevket Paşa’nın 25 altın ve altı aylık maaşının her ay dörtte birini bağışlayarak başlattığı iâne-i milliyye kampanyasını Sultan Reşad 1000 altın vererek desteklemiştir. İâne kavramına, Balkan ve I. Dünya savaşları sırasında büyük faaliyet gösteren Müdâfaa-i Milliyye Cemiyeti’nin heyetleri arasında da rastlanmaktadır. Gayri müslimlerden de iâne toplanması kararından Osmanlı hükümeti daha sonra bundan vazgeçmiştir.

Cemiyetin 12 Ağustos 1914 tarihli yeni tüzüğüne göre iâne heyetlerinin adı “maliye heyetleri” şeklinde değiştirilmiştir. Bu heyetler faaliyetlerini sinema kurma, temsiller verme, neşriyat yapma, gazetelere ilân verme, camilerden savaş şehidleri için okutulan mevlidlerden sonra cemaatten bağış toplama, dernek rozeti satma vb. şekillerde daha da genişleterek devam ettirmiştir.

İâneye sadece Anadolu ve Rumeli halkı değil Romanya’dan Bosna’ya, Afganistan’a ve Hindistan’a kadar hemen bütün İslâm dünyası katılmıştır.