Edebiyat tarihine tersten bir bakış
ERDEM DÖNMEZBir toplumun kültürel belleği, ortaklaşa benimsenmiş hafızaya dayanır. Millet olabilmenin temelini oluştura...
ERDEM DÖNMEZ
Bir toplumun kültürel belleği, ortaklaşa benimsenmiş hafızaya dayanır. Millet olabilmenin temelini oluşturan kültürel bellek, uyandığı kolektif şuur bilinciyle zamansal sürekliliği sağlar ve bu sayede o toplumun mazisini kesintisiz bir bütünlükle günün şartlarında diri tutar. Elbette bu tür bir kimlik bilincinin elde edilişinde “icat edilen gelenek”lerin büyük etkisi söz konusudur. Modern dünya düzeni, ulus kimliğini tanımlarken toplumların kültürel belleklerini kurgulamaları için birtakım enstrümanlar sunar. Edebiyat da söz konusu kurmacanın önemli bir parçası olarak işlev görür. Bu bağlamda edebiyat tarihçiliğinin kültürel hafızanın sınırlarını belirlemedeki rolünden söz edilebilir.
Edebiyat tarihi, yazar ve eserleri toplumsal, siyasal, kültürel şartları dikkate alarak kronolojik bir bütünlükle değerlendirme disiplini olarak düşünüldüğünde tarih yazıcısının eklektik yaklaşımının belirleyiciliğinden söz edilebilir. Malzemesini tarihsel bir bakış açısıyla ele alan araştırmacı, yazar ve eserlerin dönemindeki etki ve tepkilerini dikkate alarak kronolojik bir bütünlükte sonuçlar elde etmeyi amaçlar. Bu tür araştırmalarsa çoğunlukla yazarın sağlığıyla sınırlı kalır; halbuki bir yazarın etkisinin vefatından çok sonra da sürdüğü söylenebilir. Bu bağlamda kimi yazarlar kolaylıkla unutulup giderken kimileri uzun süre eserleriyle varlığını sürdürür; bazıları vefatından sonra hayatındakinden daha etkili bir role sahip olurken bazıları da özel gayretlerle ve farklı amaçlarla sürekli olarak kültürel bellekte diri tutulmaya çalışılır. Bu noktada ihtifallerin değeri öne çıkar.
EMEK MAHSULÜ BİR ÇALIŞMA
“Toplamak, önem vermek” anlamına gelen bir kökten türeyen ve “Büyük bir kalabalıkla yapılan anma töreni” olarak tanımlanan ihtifaller, bir yazarın hayatından çok vefatından sonraki etkilerini değerlendirmeye fırsat sağlar ve bu sayede edebiyat tarihine tersten bakma imkânı sunarak kimin hangi amaçla ve hangi dönemde ne ölçüde değer kazandığını yahut görmezden gelindiğini ortaya koyar. Elbette böyle bir yaklaşım için büyük bir emek ve dikkat gerekir ki İbrahim Öztürkçü, Ötüken Neşriyat aracılığıyla okuyucuyla buluşan “Ben Giderim Adım Kalır” Yeni Türk Edebiyatında İhtifaller adlı kapsamlı çalışmasında bu gayreti hakkıyla yerine getirir. İhtifal/anma törenlerinin kuramsal ve tarihsel perspektifte Türk toplumundaki yeri ve gelişimini değerlendiren Öztürkçü, ihtifalin ne amaçla yapıldığını, çeşitlerini ve meşhur ihtifalcileri ayrı bir kitaba malzeme olacak nitelikte ele aldıktan sonra Yeni Türk Edebiyatı sahasında düzenlenen anma törenlerini Tanzimat’tan bugüne kronolojik bir seyirde inceler. Çalışmanın son bölümünde ise Türk kültür, tarih ve edebiyatındaki ilk ihtifallerden başlayarak her dönem ve ekolü kapsayacak şekilde birer yazar seçer ve söz konusu dönemleri bu isimler üzerinden örnekler. Yazar bu noktada vefatlarından sonra haklarında kesintisiz anma toplantıları düzenlenen yahut ritmik olmasa da belirli yıl aralığında anılan şair ve yazarları ele aldığını belirtir. Sîneçâk Yusuf Dede, Namık Kemal, Şeyh Galip, Recaizade Mahmut Ekrem, Tevfik Fikret, Ömer Seyfettin, Ziya Gökalp, Mehmet Akif, Abdülhak Hamit, Yahya Kemal, Nazım Hikmet ve Necip Fazıl adına düzenlenen anma törenleri, panel ve sempozyumlar ile hazırlanan özel sayılar bu kapsamda değerlendirilir.
BİR İHTİFAL NE ANLATIR?
Kültürel belleğin önemli bir taşıyıcısı olan ihtifaller, II. Meşrutiyet sonrasında yaygınlık kazanır. Temelde bir anma etkinliği olarak görülebilen ihtifallere daha yakından bakıldığında, uygulamaya konduğu dönem bile anlam taşır. Dönemin konjonktürü çerçevesinde İttihat ve Terakki yönetimiyle yavaş yavaş ulus-devlet politikasının benimsenmeye başlanması, gelenek icat etmek bağlamında ihtifallere özel bir işlev yükler. Toplumsal belleğin inşası, kitle psikolojisinin yönetilmesi, kolektif şuur elde edilmesi amacıyla düzenlenen ihtifaller, aynı zamanda edebi kanonun oluşmasında da etkili bir rol oynar. Sivil ya da özel kuruluşlar tarafından düzenlenen ihtifaller, Cumhuriyet sonrasında iktidarın desteklediği isimler üzerine yoğunlaşır. Böylece bu tür toplantılar kimi yazarların rejim ekseninde hatırlatılmasını amaçlarken kimilerininse unutturulmasına yahut belli sınırlılıkta hatırlanmasına yol açar. Çalışma, ilk ihtifallerden günümüze uzanan geniş bir dönemi kapsadığı için, bu tür toplantılara ve toplantının konusu olan yazarlara bakış açısındaki değişikliği de gözler önüne serer. Bu bağlamda Ömer Seyfettin ve Mehmet Akif ihtifallerini konu alan bölümler hayli dikkat çekicidir. Özellikle edebiyat biliminin yaygınlaşması ile beraber kaleme alınan akademik çalışmaları da ihtifal kapsamında değerlendiren Öztürkçü, edebiyat tarihçiliğinin gelişimine özgün bir yorum katar.
SÜRELİ YAYIN ARKEOLOJİSİ
Bu tür bir çalışmanın yapılabilmesi için en temel kaynak elbette ki süreli yayınlardır. Yazarların vefatlarından sonra çıkan haberlere tarihsel sınırlılıkta ulaşabilmek mümkünken ritmik olmayan aralıklarla düzenlenen ihtifalleri tespit etmek için herhangi bir tarih kısıtına gitmeksizin süreli yayın arşivlerinin büyük bir dikkatle incelenmesi gerekir. Bu türden çalışmanın arkeolojik bir kazıdan farkı olmasa gerektir. İbrahim Öztürkçü, çalışmanın geniş kaynakçasında da gözlemlenebileceği üzere Meşrutiyet’ten sonra düzenlenmeye başlanan ihtifalleri süreli yayınları didik didik ederek ortaya çıkarmış, ayrıca Cumhurbaşkanlığı, Taha Toros ve İSAM Arşivlerini de malzeme kaynağı olarak ihmal etmemiştir. Bu çerçevede ancak bir proje ekibiyle gerçekleştirilebilecek bir yükün altına giren Öztürkçü, pek çok yeni çalışmaya kaynaklık edecek gayretlerini yeni Türk edebiyatı sahasının dikkatine sunar.
Son olarak bu denli kapsamlı bir içeriğe sahip çalışmanın geniş bir hacimde olması beklenti dahilindedir. Pek çok yayıncının basmakta imtina edeceği çalışmayı eksiksiz şekilde okurla buluşturan, bu yıl 60. yayın yılına giren ve son yıllarda “Edebiyat Araştırmaları” dizisinde buna benzer eserlerin okuyucuyla buluşmasına vesile olan Ötüken Neşriyat’ın disiplin ve heyecanının aynı surette devam ettiğini de bu vesileyle belirtmek gerekir.