Элдор Арипов: “Ўзбек–афғон муносабатларининг юксак динамикаси – Ўзбекистон Республикаси Президентининг янги ташқи сиёсати натижасидир”
Сўнгги пайтларда Ўзбекистон Афғонистон билан икки томонлама муносабатларни сезиларли даражада кенгайтирди, Афғонистон муаммосини ҳал этиш бўйича халқаро саъй-ҳаракатларда фаол иштирок этди. Шу билан бирга, ўзбек-афғон муносабатларининг юксак динамикаси Ўзбекистон Республикаси Президентининг янги ташқи сиёсати натижасидир.Ўзбекистон раҳбари БМТ Бош Ассамблеясининг 2017 йил сентябр ойида Ню-Ёркда бўлиб ўтган 72-сессиясида, шу йилнинг ноябр ойида Самарқанднинг Марказий Осиёдаги олий даражадаги конференциясида ва март ойида Остонада минтақа давлат раҳбарлари маслаҳат кенгашида унинг асосий мазмунини батафсил баён этди.
Бунга ҳақда Ташқи ишлар вазирлиги қошидаги Халқаро алоқалар ахборот-таҳлил маркази директори Элдор Арипов батафсил маълумот беради:
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев давлат раҳбари сифатидаги фаолиятининг илк кунларидан Марказий Осиё давлатлари билан амалий, ўзаро манфаатли ва яхши қўшнилик муносабатларини шакллантириш, минтақада хавфсизликни таъминлашни ташқи сиёсатнинг устувор йўналиши сифатида белгилади.
Марказий Осиё йўналишида қабул қилинган чора-тадбирлар Тошкентни чегаралар ва сувдан фойдаланиш масалалари бўйича бир қатор мураккаб муаммоларни ҳал қилишда "ютуқ" га эришишга имкон берди, бу нафақат йиллар давомида ҳал этилмасдан, икки томонлама муносабатларни кучайтирмасдан, балки минтақавий кескинликлар манбаси сифатида ҳам хизмат қилди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг қўшни давлатлар билан визалар режимини либераллаштириш борасидаги фаолияти, улар билан чегарада назорат-ўтказиш пунктлари очилиши Марказий Осиё давлатларининг оддий фуқароларининг ҳаётини анча соддалаштирди.
Натижада Ўзбекистоннинг минтақа мамлакатлари билан савдо ҳажми ўтган йили қарийб $ 3 миллиардни ташкил этди ва бу кўрсаткич 20 фоизга ошди. Остонада Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг саммитида Ўзбекистон раҳбари таъкидлаганидек, келгуси йилларда ўзаро савдо ҳажми 5 миллиард долларгача кўтарилади.
Шу билан бирга, Марказий Осиёда барқарор ва изчил ривожланиш истиқболлари қўшни Афғонистондаги тинчликка эришиш билан узвий боғлиқ. “Афғон муаммоси”ни ҳал қилмасдан минтақанинг фаровонлигини таъминлаш мумкин эмас. Афғонистон Марказий Осиёнинг ажралмас қисми бўлиб келган ва шундай бўлиб қолаверади.
Марказий Осиё ва Афғонистон давлатлари умумий тарих, дин, маданият ва урф-одатларни, шунингдек, хавфсизлик ва савдони ривожлантириш соҳасидаги умумий манфаатларни бирлаштиради. Афғонистоннинг тинчликсевар аҳолиси Марказий Осиё давлатларига Жанубий Осиё ва Европанинг бозорлари билан боғланиш учун Ҳинд океани ва Форс кўрфазининг портларига қисқа муддатда кириш имкониятини таъминлаб беради.
Ушбу омилларни ҳисобга олган ҳолда, Афғонистонни минтақавий муаммолар, таҳдид ва қийинчиликлар манбаи сифатида эмас, балки эвроосиё минтақасида кенг трансминтақавий алоқаларни ривожлантиришга янги туртки берадиган ноёб стратегик имконият сифатида қараш жуда муҳимдир.
Шу муносабат билан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг ташқи сиёсат стратегияси доирасида Тошкентда Афғонистон билан савдо-иқтисодий, транспорт, энергетика, маданий-гуманитар алоқаларни ҳар томонлама ривожлантириш учун изчил ва ишончли йўналишларни амалга оширмоқда.
Ўзбекистон ва Афғонистон раҳбарлари ўртасида мунтазам характер касб этган икки томонлама мулоқотга кучли туртки берилмоқда. Яқинда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев ва Афғонистон Президенти А.Ғани билан учрашув бўлиб ўтди. Икки мамлакат раҳбарлари яқин ва самарали мулоқот ўрнатишди, ишончли алоқа каналларини шакллантиришди.
Шу нуқтаи назардан, ўтган йили декабр ойида Афғонистон Президенти А.Ғанининг Ўзбекистонга расмий ташрифи давомида икки томонлама муносабатларда чинакам "тарихий" воқеа бўлганига алоҳида эътибор қаратишимиз зарур. Бу икки мамлакат ўртасида сиёсий ҳамкорлик ва амалий ҳамкорликнинг сифат жиҳатидан янги даражасини таъминлади.
Музокаралар якунида хавфсизлик, энергетика ва транспорт масалалари бўйича 20 та қўшма ҳужжат, шунингдек, Афғонистонга қурилиш материаллари, озиқ-овқат маҳсулотлари, буғдой, маиший техника, транспорт воситалари ва бошқаларни етказиб бериш учун ярим миллиард долларлик 40 та шартнома имзоланди.
Икки мамлакат раҳбарлари ўртасида тузилган шартномалар вазирлик ва идоралар раҳбарлари даражасидаги алоқаларни кучайтирди. Ўтган бир ярим йил ичида Ўзбекистонга Афғонистондан 20 дан зиёд юқори мартабали делегатлар ташриф буюрди ва бу ўзбек-афғон муносабатлар тарихида мисли кўрилмаган воқеа бўлди.
Жорий йилнинг феврал ойи бошида хавфсизлик масалалари бўйича ўзбек-Афғон қўшма комиссиясининг биринчи мажлиси бўлиб ўтди. Унда Ўзбекистон Хавфсизлик Кенгашининг котиби ва Афғонистон Президенти ҳузуридаги Миллий хавфсизлик масалалари бўйича маслаҳатчиси иштирок этди. Учрашувда терроризм ва экстремизм, қурол савдоси ва гиёҳванд моддалар контрабандаси каби таҳдидларга қарши кураш соҳасидаги ҳамкорликнинг долзарб масалалари атрофлича муҳокама қилинди.
Барча даражаларда жадал ва ишончли алоқалар, икки мамлакат раҳбарларининг сиёсий иродаси Ўзбекистон ва Афғонистонга икки томонлама муносабатларга янги динамикани вужудга келишига имкон берди, бу ҳамкорликнинг барча соҳаларида аниқ намоён бўлиши мумкин.
Биринчидан, савдо-иқтисодий соҳада улкан ютуқларга эришилди. Ўтган 1,5 йил мобайнида икки томонлама товар айирбошлаш динамикасини кучайтириш билан бир қаторда унинг таркибий қисмини тобора кенгайтирадиган янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришни кенгайтириш ҳисобига сезиларли даражада кенгайтирилди.
2017 йил якунлари бўйича савдо ҳажмлари 15% ошиб, қарийб 600 млн. АҚШ долларини ташкил этди ва ушбу тенденция жорий йилнинг бошида давом этди. 2018 йил январ ойида йиллик даромадлар қарийб 30 фоизга ошди.
Шу билан бирга, бу бир йиллик кўрсаткичлар эмас, балки тизим ишларининг натижасидир. Ўзбекистон Президентининг топшириғига кўра, 2017 йил бошида, ҳамкорликни ривожлантириш учун “Йўл харитаси” қабул қилинди, уни амалга ошириш кейинги йилларда товар айланмасини сезиларли даражада ошириш ва унинг ҳажмини 1,5 миллиард долларга етказишга имкон беради.
Иккитомонлама ҳамкорликни кенгайтиришнинг муҳим амалий қадами Кобулдаги Ўзбекистон Савдо уйининг "Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган" доимий кўргазмасининг очилиши бўлди.
2017 йил сентябрда. Мозори-Шарифда “Узтрейд” шоу-руми очилди, у ерда ўзбек маҳсулотларининг кенг доираси намойиш этилмоқда. Бугунги кунда “Узтрейд” афғон шериклари билан 29 миллион доллардан зиёд суммадаги шартнома тузди.
Икки давлат ўртасидаги ҳамкорликни ривожлантириш учун қўшимча шарт-шароитлар яратиш мақсадида Термиздаги божхона терминали билан халқаро логистика маркази ташкил этилди. Ушбу “Карго-марказ” икки мамлакат ўртасида экспорт-импорт ва транзит юк ташиш учун Европа ва Осиёнинг бозорларига киришни таъминлашга мўлжалланган.
Бундан ташқари, Ўзбекистондан Афғонистонга йилига 300 минг тонна минерал ўғитлар, 2 минг бирлик қишлоқ хўжалиги техникаси, 250 минг тоннага яқин буғдой ва афғон бозорида талаб қилинадиган бошқа маҳсулотларни узоқ муддатли етказиб бериш бўйича келишувларга эришилди.
Шу билан бирга, Афғонистон билан автомобиллар, қишлоқ хўжалиги техникаси ва тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш соҳасида ҳамкорлик қилиш масаласи кўриб чиқилмоқда. Афғонистон шимолидаги истиқболли нефт ва газ конларини ҳисобга олган ҳолда, ўзбек экспертлари афғон томони уларнинг ривожланишига ёрдам бериш имкониятларини ўрганмоқда.
Иккинчидан, транспорт-коммуникатсия соҳасидаги ҳамкорлик кучли таъсирга эга бўлди. "Мозори-Шариф-Ҳирот" йўналиши бўйича трансафғон транспорт коридорини шакллантириш бўйича муҳим келишувларга эришилди.
Янги автомагистрал Афғонистон иқтисодиёти учун муҳим аҳамиятга эга бўлган "Ҳайратон–Мозори Шариф" биринчи темир йўл линиясининг қурилиши давом этмоқда. Афғонистон импортининг муҳим қисми, шунингдек, инсонпарварлик ёрдами ушбу йўл бўйлаб импорт қилинади.
ОТБнинг ҳисоб-китобларига кўра, “Ҳайратон–Мозори-Шариф” темир йўлининг ишга туширилиши билан 1000 дан зиёд киши янги иш билан таъминланди. Афғонистонни темир йўл бўйлаб иш билан таъминлашнинг ўсиш суръати йилига 10-11% ни ташкил этди ва бу 2008 йилга нисбатан иш билан бандликнинг икки баравар кўпайишига имкон берди.
Ўз навбатида, янги “Мозори-Шариф–Ҳирот” темирйўл лойиҳасининг амалга оширилиши Афғонистонни иқтисодий тиклашга катта ҳисса қўшади. Дастлабки маълумотларга кўра, темир йўлнинг ишга туширилиши АИРнинг ташқи савдо айланмасини 50 фоизга оширишга ёрдам беради. Биринчи босқичда темир йўл линиясининг қурилиши тугалланаётганида юк ташишнинг прогнозланган ҳажми 5,3 млн. тоннани ташкил этади, бу эса йилига 15 млн. тоннагача кўпаяди.
Шу билан бирга, Афғонистон билан транспорт соҳасида ҳамкорлик фақат темир йўл соҳасида ҳамкорлик қилиш билан чекланмайди. Интенсив равишда бошқа йўналишларда ҳам ҳамкорлик олиб борилади. Шундай қилиб, 2017 йилнинг ноябридан бошлаб Тошкент–Кобул ва "Ўзбекистон ҳаво йўллари" ва "КамЭир" Афғон ҳаво йўллари ўртасида мунтазам қатновлар йўлга қўйилди.
Учинчидан, Афғонистонни муваффақиятли ижтимоий-иқтисодий тиклаш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган энергетика соҳасидаги ҳамкорлик мунтазам ўсиб бормоқда.
15 йилдан ортиқ вақт мобайнида Ўзбекистон Кобулни электр таъминоти билан таъминлаш соҳасида ишончли шерик бўлди. 2002 йилга нисбатан Афғонистонга электр энергияси етказиб бериш ҳажми 30 баробар ошди. Шу билан бирга, 2018 йил январидан бошлаб Афғонистонга етказиб бериладиган электр энергиясининг нархи 35 фоизга камайди: 1 киловатт 7,6 дан 5 центгача.
Бундан ташқари, Афғонистон Президентининг Ўзбекистонга сафари чоғида “Сурхон-Пули-Хумри” электр узатиш линиясини қуриш лойиҳасини амалга ошириш бўйича келишув имзоланди. Унинг узунлиги 260 км, шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси ҳудуди бўйлаб 45 км. Томонлар ўртасида олиб борилган мунозаралар натижаларига кўра, келажакда лойиҳалаш учун маршрутнинг координаталари келишилган.
Ҳозирги вақтда техник-иқтисодий асослаш ишлари давом этмоқда. Ўзбекистон ҳудудида ишларни молиялаштиришни Ўзбекистон томони амалга оширади. Кобул халқаро молия институтлари маблағларини жалб қилмоқчи.
Шу билан бирга, Ўзбекистон-Афғонистон қўшма энергетика лойиҳалари кўп жиҳатдан мультипликатив таъсирга эга. Шундай қилиб, Кобулдаги электр узатиш линиясининг қурилиши нафақат аҳолининг энергия жиҳатидан энг заиф қисмини, балки ишлаб чиқариш қувватларини ва иш ўринлари яратиш, АИРда янги корхоналарни ишга тушириш учун қўшимча имкониятларни очади.
Тўртинчидан, таълим соҳасидаги ҳамкорлик сифат жиҳатидан янги даражага кўтарилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ташаббуси билан Термиз шаҳрида Афғонистон фуқароларини тайёрлаш бўйича ўқув маркази ташкил этилди.
Марказнинг асосий мақсади – олий, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими соҳасида ўзаро келишилган ўқув дастурларига мувофиқ малакали кадрлар тайёрлаш ва турли профиллар мутахассисларининг малакасини оширишдир.
Таълим харажатларининг 50 фоизи жўнатувчи томонидан қопланади, қолган қисми эса "Ўзбекистон темир йўллари" компанияси томонидан қопланади.
Ҳозирги кунда Марказда "Ўзбек тили ва адабиёти" мутахассислиги бўйича 100 га яқин талаба таҳсил олмоқда. Ўқиш муддати - 2 йил, ундан кейин бакалавриат дипломи берилади.
Темир йўл транспорти ва хизмат кўрсатиш соҳасидаги мутахассисларни тайёрлаш ҳам таълим марказининг фаолиятининг истиқболли йўналиши сифатида аниқланади. Афғонистон фуқароларини Афғонистон иқтисодиётининг эҳтиёжлари ва ривожланиши учун талаб қилинадиган мутахассисликларга ўргатиш биринчи ўринга чиқарилади.
Умуман олганда, бир ярим йил ичида Ўзбекистон икки томонлама ҳамкорликнинг деярли барча асосий соҳаларида улкан натижаларга эришди. Ҳақиқатан ҳам, Ўзбекистон Президентининг сиёсий иродаси ва Афғонистон раҳбариятининг кучли қўллаб-қувватлаши туфайли Ўзбекистон-Афғонистон муносабатларида "тизимли сакраш" юз берди.
Шу билан бирга, Ўзбекистон бу билан тўхтаб қолмайди. Минтақавий аҳамиятга эга транспорт лойиҳаларини амалга ошириш, афғонларнинг ёш авлодини келажакда ривожлантиришга кўмаклашиш ва Афғонистонда можарони сиёсий ҳал этиш жараёнини қўллаб-қувватлаш орқали Тошкент Афғонистондаги тинчликни ривожлантиришга қаратилган саъй-ҳаракатларни давом эттиради ва охир-оқибат, бу – бутун Марказий Осиё минтақасида хавфсизлик ва фаровонлик кафолати бўлиб қолади.