O‘zbekistondan Belarusgacha. Qozog‘istondagi namoyishlar - qo‘shni avtokratiyalarga "mujda"
Qozog‘istondagi aksilhukumat namoyishlari va ularni bostirish uchun KXShT kuchlarining kiritilishi O‘zbekistondan Belarus va Rossiyagacha – postsovet hududidagi avtokratiyalarda Markaziy Osiyoning eng boy mamlakati qanday qilib jar yoqasiga kelib qolgani haqidagi xavotirli savollarni paydo qildi.
Dastlabki tinch norozilik 2 - yanvar kuni yoqilg‘i narxi keskin ko‘tarilishi ortidan boshlanib, tez orada butun mamlakatga yoyildi va kattalashgani sayin siyosiylashib, prezident Toqayev hamda uning salafi – davlatni 30 yil idora qilgan va 2019 - yilda iste’foga chiqqanidan keyin ham katta hokimiyatni qo‘lida saqlab qolgan Nursulton Nazarboyev norozilikning asosiy nishoniga aylandi.
Qimmatchilik, iqtisodiyotdagi mavhum istiqbol, yalpi korrupsiya va avtokrat rejimdan norozilik ommaviy tartibsizliklarga olib keldiki, natijada minglab noma’lum odamlar hukumat binolarini, telestudiyalar va aeroportlarni bosib olishdi.
Qozoq hukumatining KXShTdan madad so‘ragani va “aksilterror amaliyoti” bahonasida namoyishchilar ustiga o‘z armiyasini tashlagani postsovet makondagi ko‘plab davlatlar uchun mujdadir, zero ular bu kabi voqealarni rejimning mustahkamligini tekshiruvchi sinov – imtihon o‘laroq qabul qiladilar.
Bu birinchi galda Rossiyaga taalluqli: prezident Putin 2014 - yilda Ukrainada va 2020 - yilda Belarusda yuz bergan kremlparast hukumatlarga qarshi ommaviy namoyishlarni eslab, ikkilanmasdan qozoq hukumatiga mislsiz harbiy yordam berishga rozi bo‘ldi.
“Moskva Toqayevning ketishiga yo‘l qo‘yadi, deb o‘ylamayman. Aksincha, Kreml Qozog‘istondagi rejimni saqlab qolish uchun har narsaga tayyorligini ko‘rsatmoqda”, deydi Gabuyev.
Qo‘shnilarning munosabati
Qozog‘istondagi inqiroz tashqi kuchlarning aralashuvi bilan yuzaga kelganiga hech qanaqa dalil yo‘q, ammo qozoq hukumati voqealarni aynan terrorchilar tajovuzi deya talqin qildiki, bu KXShT kuchlari kiritilishi uchun yetarli asos bo‘ldi.
KXShT qo‘shinlari kiritilishi e’lon qilinishidan sal oldin Putinning matbuot kotibi Dmitriy Peskov xorijiy mamlakat Qozog‘istonning ichki ishlariga aralashmasligi lozimligi haqida bayonot bergan edi.
Toqayev 2020 - yilda o‘z xalqining demokratik harakatini shafqatsizlarcha bostirgan va o‘shandan beri Rossiyaga siyosiy va iqtisodiy jihatdan o‘ta qaram ahvolda qolayotgan Belarus rahbari Aleksandr Lukashenko bilan ham gaplashdi.
O‘zbekiston TIV Qozog‘iston hukumatini qo‘llab-quvvatlashi haqida bayonot berdi va qozog‘istonliklar “vujudga kelgan muammolarni o‘zlari mustaqil yengib o‘ta oladi”, deya ishonch bildirdi.
Xitoy ham Qozog‘istondagi vaziyatdan tashvishdaligini bildirdi, zero Qozog‘iston uning “Bir makon, bir yo‘l” loyihasida muhim o‘rin tutadi va ushbu mamlakatga milliardlab xitoy sarmoyasi jalb qilingan. 6 - yanvarda XXR IIV rasmiy vakili Van Venbin Qozog‘istondagi voqealar mamlakatning ichki ishi ekanini va Pekin vaziyat tez orada o‘nglanishidan umidvorligini aytdi.
Xitoydagi davlatga qarashli “Global Times” nashrining sobiq bosh muharriri Xu Sidzin “Tvitter”da Qozog‘istondagi tartibsizliklarni 2003 - yilda Gruziyada va 2005 - yilda Ukrainada kremlparast hukumatlarning qulashiga olib kelgan namoyishlar bilan qiyoslab, ular “rangli inqilob”ga o‘xshashligi haqida yozdi. Uning fikricha, “Rossiya va Xitoy G‘arbning Qozog‘istonni davomli tartibsizliklar domiga tashlashiga yo‘l qo‘ymaydi”.
Yangi davr
Qozog‘istonda xaos jadal yoyilishi butun mintaqaning keyingi taraqqiyotiga ta’sir etmay qolmaydi. Toqayev avvaliga yoqilg‘i narxi ustidan davlat nazoratini tiklab va norozilikning asosiy maqsadi – Xavfsizlik kengashi rahbari Nazarboyevni “iste’foga chiqarib”, namoyishchilarga yon berishga urindi. Shuningdek, prezident hukumatni ham tarqatib, yuqori lavozimlarga yangi odamlarni qo‘ydi.
Biroq bu qadamlar Qozog‘iston rahbariyati bir necha o‘n yildan beri davom etayotgan siyosiy va iqtisodiy tutumidan norozi xalqning hovurini bosa olmadi.
Nazarboyevning 30 yillik boshqaruv davrida uning do‘stlari, qarindoshlari va iqtidordagi “Nur Otan” partiyasi siyosiy sahna va mediaolamni butkul zabt etdi. Mamlakatda hokimiyat ilgari ham xalq noroziligini chekli islohotlar o‘tkazish va hukumatda ayrim kadrlarni almashtirish orqali bir qadar yumshatib turgan. Nazarboyev 2019 - yilda prezident lavozimidan ketgan bo‘lsa-da, “elboshi” sifatida ulkan rasmiy va norasmiy hokimiyatni qo‘lida tutib qolgandi. Nazarboyev o‘ziga voris qilib tanlagan Toqayev birinchi navbatda mamlakat poytaxti Astanani salafi ismi bilan “Nur-Sulton” deb nomladi.
“Qozog‘iston rejimni o‘zgartirmagan holda rahbarni almashtirish mumkinligini ko‘rsatdi”, deydi Britaniyadagi Glazgo universiteti professori Luka Ancheski.
Qozog‘iston siyosiy sahnasi har qanday ko‘zga ko‘rinarli muxolifat yetakchilaridan tozalanganki, bu namoyishlarning to‘g‘ri yo‘nalishini va keyingi islohotlar uchun birlashish imkoniyatini so‘roq ostiga qo‘ydi.
“Namoyishlarning aniq bir yetakchisi yo‘q, birlashgan muxolifat yo‘q, binobarin rejim qaytadan oyoqqa tura oladi”, deb hisoblaydi AQSh mudofaa universiteti o‘qituvchisi Erika Marat.
Qo‘shni mamlakatlar ushbu jarayonni sinchkovlik bilan kuzatadi.
“KXShT mamlakatdagi biron bir ichki muammoni hal qilib berolmaydi, uning iqtisodiy yoki siyosiy ahvolini yaxshilamaydi. Balki avtoritarizmni kuchlantiradi, bu esa kelgusida norozilik harakati qaytadan boshlanishiga zamin yaratadi”, deya mulohaza qiladi Marat.