Қонли намойишлардан қарийб икки ой ўтиб Қорақалпоғистонда раҳбарият ўзгармоқда

26 август куни Қорақалпоғистон Республикаси парламентининг президент Шавкат Мирзиёев иштирок этаётган навбатдан ташқари сессиясида Жўқорғи Кенгеси раиси Мурат Камалов эгаллаб турган лавозимидан озод этилди.

Президент матбуот хизматининг хабар беришича, Камаловнинг лавозимдан озод этилишига унинг "бетоблиги сабабли ваколат муддатини олдиндан тўхтатиш ва эгаллаб турган лавозимидан озод этиш ҳақидаги мурожаати" асос бўлган.

Президент матбуот котиби Шерзод Асадовнинг расмий Телеграм-каналида хабар беришича, Қорақалпоғистон Республикасининнг янги раҳбари этиб собиқ ички ишлар вазири Аманбай Тлеубаевич Орынбаевнинг номзоди кўриб чиқилмоқда.

Қорақалпоғистоннинг юқори раҳбариятидаги ўзгаришлар Ўзбекистон конституциясида "суверен" деб белгиланган ҳудуд мақомининг ўзгартирилишига қарши шу йилнинг 1-2 июль кунлари юз берган қонли намойишлардан қарийб икки ой ўтиб, амалга оширилмоқда.

Камалов 2020 йилда коронавирусдан вафот этган Қорақалпоғистон Жўқорғи Кенгеси раиси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати Раисининг ўринбосари Муса Ерниязов ўрнини эгаллаганди.

Раҳбарият  ўзгариши Қорақалпоғистондаги қонли воқеалардан қарийб икки ой ўтиб амалга ошмоқда.

Июль ойининг бошида Ўзбекистоннинг янги таҳрирдаги конституциясида Қорақалпоғистон мақомининг ўзгартирилишига қарши оммавий норозилик чиқишлари хавфсизлик кучлари томонидан бостирилганди.

Нукус воқеалари мустақил Ўзбекистоннинг янги тарихида 2005 йил майидаги Андижон қатлиомидан кейин энг қонлиси бўлди.

Ўзбекистон расмийлари берган маълумотларга кўра, 1-2 июль кунлари Нукусда тартибсизликларга айланиб кетган норозилик намойишлари чоғида 21 киши ҳалок бўлган, ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари дохил 243 киши яраланган.

Норозилик намойишлари ортидан 516 киши қўлга олинган.

Мирзиёев: Воқеаларга халқ норозилиги сабаб бўлди

Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев Нукусдаги 26 август кунги сессияда Қорақалпоғистон раҳбариятини икки ой олдинги воқеалар учун танқид қилди.

Мирзиёев Қорақалпоғистондаги раҳбарлар аҳолининг айрим ижтимоий-иқтисодий муаммоларига ечим топмаганини айтди.

“Чунки бу ердаги айрим адолатсиз, нопок раҳбарлар «халқни рози қилиш» деган эзгу тушунчани ҳали англаб етмаган”, деди Мирзиёев.

Ўзбекистон раҳбари Қорақалпоғистондаги ижтимоий муаммоларга тўхталиб, ичимлик суви, ички йўллар, электр таъминоти, ишсизлик, нарх-наво юзасидан билдирилаётган шикоятлар юқорилигича қолаётганини айтди.

"Афсуски, айрим раҳбарлар халқимизга халол хизмат қилиш ўрнига фаровонлигини таъминлашга йўналтирилган маблағларни самарасиз сарфлаш, яратиб берилган имкониятларни ишга солмаслик, эл-юрт учун жонини бериб ишламаслик ҳолатларига йўл қўйиб келмоқда", деди Мирзиёев.

Мустақил терговга саволлар

Нукусдаги қонли намойишлардан икки ой ўтиб ҳам кўплаб саволлар очиқ қолмоқда.

Жумладан, намойишчиларга куч қўллашга ким буйруқ берган?. Ҳибсга олинганлар қаерда?

Бундан олдин халқаро миқёсда Қорақалпоғистон воқеаларини шаффоф, очиқ, мустақил тергов қилиш чақириқлари янгради, бунга жавобан Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев ҳодисалар "ҳар томонлама чуқур ва холисона" ўрганилишини айтди, бу жараёнга "жамоатчилик вакиллари, депутатлар ва фаоллар ҳам жалб этилиши"ни билдирди.

Марказий Осиё бўйича эксперт Брюс Панниернинг фикрича, Қорақалпоғистонда намойишчиларга куч қўллашга ким буйруқ берган, деган савол ҳануз очиқ қолмоқда.

“Ўзбекистон ҳукумати расман 21 киши ўлди, деяпти. Тармоқларда эса рақамлар бундан анча кўп булиши ҳақда айтиляпти. Намойишчиларга куч қўллашга ким буйруқ берган? Куч қўлланилгани аниқ. Маҳаллий ҳокимият Тошкент билан бемаслаҳат ҳеч нарса қилмаслигини ҳам биламиз. Буйруқ каердан берилган? Бу савол ҳам очиқ қолмоқда. Қамоққа олинганлар қаерда? Беш юздан ортиқ киши ҳибсга олинган. Улар қандай сўроқ қилинди? Маҳаллий лидерлар қаерда, қандай шароитда ушлаб турилибди? Воқеаларни ёритган маҳаллий журналистлар қаерда? Саволлар кўп. Воқеаларни ўрганаётган аксари ҳукумат аъзоларидан ташкил топган комиссия вазиятга холис баҳо беришига ишониш қийин”.

Шу йилнинг 26 июнь куни жамоатчилик муҳокамасига қўйилган Ўзбекистон конституцияси янги таҳририда Қорақалпоғистоннинг суверен мақоми ва референдум орқали Ўзбекистондан ажралиб чиқишига доир моддаларга таклиф қилинган ўзгариш шу куннинг ўзида ижтимоий тармоқларнинг қорақалпоқ сегментида қизғин муҳокама ва норозиликларга сабаб бўлди;

1 июль куни Нукус марказида конституциявий ўзгартишларга қарши тинч намойишларга чақирган «Эл хизметинде» газетаси редактори ва фаол Даулетмурат Тажимуратов ҳибсга олинди. Нукус марказида тўпланган кўп сонли оломоннинг норозиликлари ортидан Тажимуратов қўйиб юборилди;

Ўзбекистон Бош прокуратураси версиясига кўра, Тажимуратов "ноқонуний намойишларга чақиргани учун ҳибсга олинган. Тарафдорлари у қўйиб юборилганидан сўнг ҳам "тартибсизликларни давом эттиришган, куч тизимларига фаол қаршилик кўрсатганлар ва Ўзбекистон Республикасининг амалдаги давлат тузумини ўзгартириш ва ҳокимиятни очиқча босиб олишга уринганлар";

1 июль кечаси Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги Нукусдаги намойишлар юзасидан баёнот бериб, юз берган воқеаларга “конституциявий ислоҳотлар моҳиятини нотўғри талқин қилиш” сабаб бўлганини билдирди. Вазирлик жамоат тартибини сақлаш учун қўшимча кучлар юборилганини тасдиқлади;

2 июль куни Нукусга етиб борган президент Шавкат Мирзиёев Конституция лойиҳасидаги Қорақалпоғистон Республикасининг ҳуқуқий мақомига оид 70, 71, 72, 74, 75-моддалари ўзгаришсиз қолдирилишини эълон қилди. Аммо 2 июль тунида тармоқларда тарқаган видеолардан президентнинг ён бериши норозилик намойишларини тўхтата олмагани кўрилади;

Президент Мирзиёев Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида 2022 йил 3 июль куни соат 00:01 дан фавқулодда ҳолат эълон қилиш ҳақидаги фармонни имзолади. Фавқулодда ҳолат 2022 йил 2 август куни соат 00:00 га қадар давом этиши билдирилди;

4 июль куни Миллий Гвардия ва Бош прокуратура Нукусдаги воқеааларда 18 киши ҳалок бўлгани ва 243 киши яраланганини маълум қилди; тан жароҳати олганларнинг 38 нафари ҳуқуқ-тартибот ходимлари; 500 дан ортиқ одам ушланган;

Европа Иттифоқи, БМТ, АҚШ ва халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари Қорақалпоғистондаги воқеалар юзасидан очиқ, ҳар томонлама ва шаффоф тергов ўтказишга чақирди.

6 июль куни президент Мирзиёев Қорақалпоғистондаги воқеалар юзасидан терговга жамоатчилик вакиллари жалб қилиниши, куч тузилмаларининг ҳаракатлари таҳлил қилинишини айтди;

16 июль куни Ўзбекистон Олий Мажлисининг қонунчилик палатаси воқеаларни ўрганиш учун мустақил комиссия тузилганини эълон қилди.

1-2 июль куни Нукусда юз берган воқеалар Ўзбекистонда 2005 йил майидаги Андижон воқеаларидан буён содир бўлган энг йирик зўравонликлардир.

Ўзбек расмийлари намойишчиларга қарата ўт очилганини рад этишган, Миллий Гвардия, ИИВ ҳамда Мудофаа вазирлиги намойишларни бостириш чоғида қўлланган махсус воситаларни намойиш этган.

Ўзбекистоннинг АҚШдаги элчиси Жавлон Ваҳобов намойишлар "тинч бошлангани"ни эътироф этган ва воқеалар юзасидан АҚШ Конгрессига махсус ҳисобот тақдим этилишини билдирган.

Қўшни давлатлар, Россия ва Хитой воқеалар бўйича Ўзбекистон ҳукуматининг расмий позициясини қўллаб қувватлаган, Қўшма Штатлар Ўзбекистоннинг ҳудудий бутунлиги ва суверенитетини дастаклашини билдирган.